Manifesta 9

Manifesta is een tweejaarlijks cultureel evenement met focus op hedendaagse kunst georganiseerd door een groep curatoren. Deze editie streek neer in Waterschei, Genk (België), een 30 kilometer ten westen van Maastricht. Genk was tot begin jaren negentig een echte industriestad dankzij de steenkoolwinning. Inmiddels wordt er niet meer gegraven steenkool, maar de gebouwen die hoorden bij die mijn zijn er nog wel.

Manifesta stelt cultureel-politieke vragen rondom een specifieke locatie. In het geval van Waterschei heeft dat natuurlijk te maken met de relatie van een bloeiende plaatselijke economie, varend op de kolenindustrie, naar een een vervallen plek waarbij de arbeiders werkeloos moeten toekijken. Vragen als wat moeten we nu eigenlijk doen met dat erfgoed, hoe gaan we om met dat verleden?

Dat resulteert in een gelaagde tentoonstelling in een van de panden van de mijn. Deze is onderverdeeld in een paar duidelijke insteken.  De eerste is het historisch erfgoed zelf, restanten en artefacten van de periode dat de mijnen nog werkend waren. Het tweede is hoe veel kunstenaars in die tijd er mee om ging, een moderne insteek dus. En dan is er een groot hedendaags gedeelte met daarin metaforen, vergelijkingen en andere reacties van kunstenaars op de steenkoolindustrie of aanverwante ontwikkelingen.

Zogezegd is het eerste gedeelte het historische erfgoed. Dit betekend dat er een heus mijnmuseum is. Daarin niet alleen een hoop machines, foto’s, natuurlijk steenkool zelf maar een mijngang waar je zelf doorheen kunt.

Daarnaast zijn ook heftigere artefacten te zien. Niet alleen het harde werken, ook de minder leuke kanten zijn te zien. Werkboekjes met daarin de regels omtrent kinderen. Het was gewoon dat een twaalfjarige werkdagen maakte van 12 uur per dag. Ook opmerkelijk is een kunstgroep uit Engeland die bestond uit mijnwerkers, beelden van bloederige stakingen bij Zwartberg. Maar ook een Suske & Wiske, een plaatselijke zangheld en zo andere dingen die direct verwant zijn aan dat mijnbouwverleden. Als je er 1 ding van leert is het wel dat we blij mogen zijn daar geen onderdeel van te hebben hoeven maken.

Deze gebedskleden zijn van de vele Turkse gastarbeiders die vaak in de mijnen moesten werken.

Schaalmodellen van mijnen gemaakt voor studenten.

En een mijn gemaakt van Lego. Hoe dit precies in het historische stuk past is me niet helemaal duidelijk, maar dat ter zijde.

Vele mijnwerkerskoppen (en een Elvis) gemaakt door een oud-mijnwerker.

Zeer indrukwekkend, de boekenkasten vol met mijnwerkerswerkboekjes, een stuk of 2000. Op de glazen platen is wetgeving geplaatst die werd ingevoerd voor de mijnwerker. Die zijn pijnlijk, een twaalfjarige mocht 12uur per dag werken diep onder de grond. Van sommige boekjes is te zien wie de eigenaar was. Daarbij veel kinderen. Dan ben je blij dat je een andere jeugd hebt gehad.

Ook de doeken met de gezegdes zijn erg heftig, een spreekt er zelfs over de mogelijke ‘vroege dood’ in de mijnen. Gelukkig zijn er ook een flink stel die hoop hebben op goede afloop met dank aan God.

Ashington Groep was een groep mijnwerkers die bij elkaar kwam om kunst te leren door deze zelf te maken. Er was een periode dat men dat nodig vond ter verlichting van de geest. Mooi idealistisch maar het levert ook verrassend genoeg aardig werk op.

Een beetje grauw, maar mooi schilderwerkje.

Leuk zijn de originele tekeningen van een Suske & Wiske die gaat over een mijn.

Super mooi dat zo nu en dan de blauwe ondertekeningen nog te zien zijn.

De realiteit van een gastarbeider, jaren zonder zijn vrouw en later pas weer bij elkaar. Deze foto symboliseert dat.

Hier dus een verzameling machines door de jaren heen…

… en een erg nauwe mijngang…

… en dit is dus waar ze het allemaal voor deden en hun leven waagde, steenkool.

Dan is er een redelijk groot gedeelte voor kunst uit de canon. Veel kunstenaars hebben letterlijk zich bezig gehouden met steenkool of met het verleden ervan. Een groot gedeelte is van museale kwaliteit en helaas is een mooi gedeelte (wat museaal is ingericht) niet  toegestaan te fotograferen ivm copyrights. Daar hangen en staan werken van onder andere Max Ernst, Bernd & Hilla Becher, Henry Moore, Jan Toorop en Robert Smithson.

Bij een ander gedeelte mag men gelukkig wel fotograferen. Daar zijn ook niet de minste werken te zien. Jammer is dat veel van hetzelfde is. Aan de andere kant zie je wel hoeveel verschil context kan maken. De betekenis van een hoopje kolen van Broodthaers gaat toch duidelijk over iets anders als een hoopje van Richard Long.

Coal Face is een van de eerste documentaires die ooit gemaakt is. Het zijn vooral een hoop feitelijkheden achter elkaar maar toch zit er een nasmaak van propaganda aan de film.

Het hedendaagse gedeelte is groot en omvangrijk. Goed te melden is dat er de ruimte is genomen en ook duidelijk scherpe keuzes gemaakt. Nergens is gepropt en dat zorgt er voor dat je rustig gaat kijken en ook de tijd neemt om te kijken. Dat geld voor heel Manifesta maar komt hier meer tot zijn recht. Ook de bordjes met de uiterst bondige en toegankelijke teksten maken veel werken in relatie tot de rest heel inzichtelijk. Zoals gezegd, je neemt ook door de rust de tijd om die allemaal te lezen. Dit komt de kwaliteit zeer ten goede.

Veel goede kunst, veel frisse insteken op een breed thema, goed opgezette tentoonstelling. Het is knap, daar waar veel hedendaagse kunst als ontoegankelijk te beschouwen valt, wordt het hier vanwege context wel toegankelijk. Ook is de historisch cultureel en politieke gelaagdheid heel erg prettig. De kunst krijgt een relatie tot de realiteit zonder te direct daaraan te moeten refereren. Sommige werken doen dat natuurlijk wel, maar er worden ook vergelijkingen getrokken die veel verder gaan, zoals de bijvoorbeeld de (parodie)documantaire over de Delorean-fabriek in Ierland. Ook een locatie waar eerst iedereen werkloos was, toen even een hoogbloeiende industrie en dan ineens niets meer was. Het is mooi vergelijkbare sociale problemen te zien in een andere tijd en een andere geografische positie.

Mooi hoe het werk is uitgelijnd met de context waarin het getoond wordt.

Mijnwerkers in Columbia krijgen cocabladeren (cocaïne) om op te kauwen tijdens hun dienst zodat ze langer door kunnen zonder eten. Deze kunstenaar wilde graag zo’n uitgekauwd stel bladeren als reliek meenemen maar bleek helaas vanwege de wetgeving niet mogelijk. Een getransmuteerde versie wel. Dit is dus een dag werken…

Een enorme onbruikbare lap stof die bij elkaar genaaid wordt. Dit gaat over het doelloze maar intensieve werken.

En zag ik dit een paar maanden terug niet nog op het Rijks?

Deze film behoeft ook een korte uitleg, ex-mijnwerkers putten de geluiden uit de mijn, uit hun herinnering en doen deze na. Dit levert een enorm mooie epische soundtrack op. Beeld is mooi, maar het geluid is geweldig.

Een onderzoek naar waar de chemische kleuren vandaan komen. Mooi detail voor de kleurfreaken, Indisch geel zit er ook tussen. (Kleur die gemaakt zou zijn door koeien op een mangobladeren dieet te zetten en daarvan de urine op te vangen, maar dit bleek een mythe te zijn.)

Draconisch en daardoor prachtig werk.

Letters uit de omgeving van Tsjernobyl die vertellen hoe geweldig kernenergie is. De ironie moge duidelijk wezen.

Van een afstand hoorde je al het gekletter op aanbeelden, maar zien doe je uiteindelijk niets. Ineens staat er een hek aan het einde van de gang. Toch ruik je het metaal en hoor je dus de hele tijd metaal op metaal kaatsen. Indrukwekkende installatie die dus niet in beeld te vangen is.

De film over de Delorean, bestaat uit drie delen, eerst een montage zwart-wit beelden over de opkomst van de auto en vervolgens een documantaire samengesteld uit archiefbeelden over de opkomst en ondergang van de Delorean. Ten slotte een geacteerd stuk wat een interview zou zijn van net ontslagen arbeiders.

Hoe een klein geluid steeds groter kan worden. We boven in het pand aan het speeldoosje draait…

… versterkt het door na de verdieping er onder…

… waarna het vervolgens buiten nog groter te horen is.

Vaak willen we kunst in een autonome positie, een White Cube zien. Hier is het verre van dat, maar opmerkelijk genoeg, dat bevalt me uitstekend. Het is ook zo, vaak vergeten we dat kunst nooit een autonoom ding is, het is altijd geworteld in vele mogelijke gronden en het is goed werken te zien op een van die mogelijke gronden. Al met al is het een zeer prettige tentoonstelling, het kost wat tijd om deze te zien (een uur of 5), maar dan heb je ook echt iets gezien. Ik kijk uit naar de volgende editie in 2014, Belfast.

Manifesta 9 is nog tot en met 30 september te bezoeken en is een van die must-see tentoonstellingen. Kleine tip, ga met de auto.