Gastschrijver 13; Peter Jochems – Lost Paintings (6); Apelles

[Peter Jochems zijn reeks bevatte tot dusver meesterwerken die velen van ons wel kenden. De naam van Apelles ben ik echter nog maar zelden tegengekomen in kunstgeschiedenisboeken. Vandaag het zesde artikel uit de reeks van 8. We naderen tevens het einde van mijn vakantie maar er liggen nog een paar mooie artikelen in het verschiet.]

Venus Anadyomene

In voorgaande artikelen in deze serie hebben we al hele mooie verdwenen kunst behandeld. Schilderijen die op allerhande manieren vernietigd waren. We gaan nog verder terug in de tijd. Het wordt tijd om een blik te werpen op dat wonderbaarlijke meesterwerk uit de Oudheid, de ‘Venus Anadyomene’ van Apelles uit de Griekse Oudheid.

Bengazi venus, Penn Museum, Pennsylvania
Dit beeldje is van het Venus Anadyomene-type, mogelijk gebaseerd op Apelles zijn schilderij.

Apelles – Venus Anadyomene

Ze hebben het hier bij een raam gehangen waardoor het prachtig wordt belicht door diffuus daglicht. Ongeduldig als we zijn liepen we met rasse schreden door, hoewel die Vermeers in de vorige ruimte toch wel erg mooi waren. We komen uit bij een van de beroemdste werken uit de Oudheid, de ‘Venus Anadyomene’. Het is een werk van Apelles (ca. 375-370 voor Chr. – Eind vierde eeuw voor Chr.) , uit de vierde eeuw voor Christus.
Apelles was de vaste schilder van Alexander de Grote. (Om uit PR-overwegingen zijn beeltenis optimaal te houden mochten alleen de schilder Apelles en de beeldhouwer Lysippus hem weergeven 1)

We zien Venus hier naakt uit de zee rijzen, het zeeschuim uit haar natte hoofdharen uitwringend 2. Er is een bijzonder spel van bewegingen in de compositie van dit werk. Zij rijst op uit de zee, de haarlokken die uitgewrongen worden doen resten van glinsterend zeeschuim neerdalen, wat subtiel het oprijzen van haar gestalte benadrukt. Je kan het vergelijken met het geraffineerde spel met de inconsequente lagere horizonlijn in de Mona Lisa, links van haar gezicht, waardoor ook die zich extra op lijkt te richten. De houding van de Venus is gericht op elegantie en gratie. Het oog volgt de lijnvoering van haar handen via haar haren naar haar hoofd, haar borsten, haar dijen, dit alles omgeven door schuimend water van de zee wat haar nauwelijks bedekt. Een subtiel spel van wat wel en niet zichtbaar is maakt dat de Venus Anadyomene voor sommigen iets kwetsbaars, voor anderen juist iets krachtigs en sensueels heeft. Door de subtiele evenwichten in het beeld geeft het ruimte voor interpretatie en is wat je erin ziet vaak afhankelijk van hoe je zelf als beschouwer jezelf voelt en ertegenover staat. De aard van zeeschuim werd door Aristoteles 3 vergeleken met het zaad, waardoor het geheel een erotische ondertoon krijgt en verwijst naar vruchtbaarheid.

Apelles was een meester in lijnvoering en lichtval. Geen dag ging voorbij zonder een lijn te tekenen voor hem 4, naar verluid. In zijn werk zie je licht-effecten die eigenlijk niet geschilderd konden worden, zoals bliksems, donder, lichtflitsen5. Hier de subtiele glinsteringen van het zeeschuim, die je soms bijna wel, bijna niet ziet. Als we kijken naar de pose van Venus, en de elegante lijnvoering dan begrijpen we waarom het verlenen van gratie aan zijn werken wel als zijn grootste kwaliteit werd gezien6. Als je denkt aan hoe de Sixtijne Madonna van Rafael opkijkt, of hoe Leda met de zwaan, geschilderd door Leonardo da Vinci (het origineel is hier ook ergens in dit museum) erbij staat dan kan je je een beetje een vermoeden vormen van hoe Apelles zijn gracieuze weergave kan zijn geweest. Hoewel Apelles een uniek kunstenaar zal zijn geweest, met niemand vergelijkbaar.

Apelles wist zijn werk te voltooien door ook op tijd te stoppen. Zijn collega Protogenes werd door hem geroemd als iemand die alle kwaliteiten had, en misschien wel beter dan hemzelf, alleen werkte die volgens hem te lang door op iets 7. Apelles wilde dat een werk de gratie had van de vaardigheid van de schilder 8. Daarom is zijn werk niet al te glad afgewerkt. En als laatste nog één ding wat vooral de schilders onder de bezoekers hier interesseert. Als je dicht op het werk gaat staan, een beetje van opzij kijkend met het strijklicht, dan kan je subtiel het effect waarnemen van een dunne laag donkere vernis 9. Hiermee dempte hij al te felle kleuren, het maakte zijn werk extra subtiel.

Aphrodite die haar haar uitwringt, Museum of Fine Arts, Boston
Ook hier is een Venus te zien van het type dat mogelijk gebaseerd is op Apelles zijn schilderij.

Het schilderij werd beschadigd aan de onderkant en heeft lange tijd in die beschadigde vorm bestaan 10. Niemand kon het repareren, waardoor zelfs de beschadiging de kunstenaar nog beroemder maakte 11. Het hout waarop het geschilderd was rotte weg, en tijdens het bewind van Nero werd het uiteindelijk vervangen door een ander werk 12.

In de volgende aflevering snellen wij ons naar een andere schoonheid. De ‘Venus van Cnidus’ van Praxiteles. Naar verluid het eerste realistische vrouwelijke naakt in de geschiedenis van de beeldhouwkunst.

Noten

1. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 34, – Apuleius Florida VII. 5-8
2. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 43, – Ovid Tristia II. 527-28
3. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 43, – De gen Anim. II.2.736a18-21
4. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 37, – Plinius XXXV.36.84
5. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 42, – Plinius XXXV.36.96
6. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 37, – Plinius XXXV.36.79
7. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 37, 38, – Plinius XXXV.36.80
8. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 37, – Aelian VH XII.41
9. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 33, – Plinius XXXV.36.97
10. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 42, 43, – Plinius XXXV.36.90 – 91
11. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 42, 43, – Plinius XXXV.36.90 – 91
12. Fr. Junius, Lexicon, vertaald Aldrich, Fehl, blz. 42, 43, – Plinius XXXV.36.90 – 91